Ο Δαρβίνος, στο βιβλίο του «Η Έκφραση των Συναισθημάτων στον Άνθρωπο και στα Ζώα» περιγράφει την έκφραση της ντροπής, σε διάφορους πληθυσμούς ανά τον κόσμο, ως εξής: κοκκίνισμα, χαμήλωμα του βλέμματος, σκυθρωπή στάση σώματος, χαμηλωμένο κεφάλι και πνευματική σύγχυση. Η αίσθηση της ντροπής είναι η συνειδητοποίηση των προαναφερθέντων «συμπτωμάτων» σε περιστάσεις όπου μπορεί να νιώθουμε αδύναμοι, εξεφτελισμένοι, ατιμωμένοι και γενικά σε καταστάσεις που νιώθουμε ότι προδίδουμε τους κοινωνικούς κανόνες.

Γενικά, η ντροπή χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται με μεγάλη επιτυχία από όλες τις κοινωνίες με σκοπό τον έλεγχο της συμπεριφοράς των μελών τους. Ο κοινωνικός καθωσπρεπισμός, με την ουσιαστική του έννοια είναι απαραίτητος για την ομαλή συμβίωση τόσο διαφορετικών ανθρώπων σε μία κοινωνία και το αίσθημα της ντροπής αυτο- η ετερο-προκαλούμενο σου υπενθυμίζει την ύπαρξη αυτών των άγραφων κανόνων.

Οι κανόνες αυτοί πολλές φορές όμως δεν ανανεώνονται με τους ίδιους ρυθμούς που μεταβάλλονται οι συνθήκες γύρω μας, με αποτέλεσμα να εξακολουθούμε να νιώθουμε ντροπή για αισθήματα ή πράξεις απολύτως φυσιολογικά για την εποχή μας. Χρειάζεται σε καθημερινή βάση να επαναπροσδιορίζουμε τους κοινωνικούς μας κανόνες, πρακτικά όμως αυτό είναι ανέφικτο και έιναι πηγή αναπόφευκτης εσωτερικής σύγκρουσης.

Βρίσκόμαστε λοιπόν πολλές φορές σε εσωτερική σύγκρουση, ο σύγχρονός εαυτός μας αναγνωρίζει ανάγκες και εκφράζει επιθυμίες που η κοινωνική μας ανατροφή απορρίπτει και μας δημιουργεί το αίσθημα της ντροπής. Όσο και να μην το καταλαβαίνουμε συνειδητά, έχουμε μεγαλώσει με τέτοιους κανόνες, έχουν γίνει μέρος μας και καθορίζουν τον καθένα μας, άλλον σε μεγαλύτερο, άλλον σε μικρότερο βαθμό, αλλά ΚΑΝΕΝΑΣ μας δεν μπορεί να ξεφύγει. Ακόμη και η απλή κοινωνική σύμβαση του χαιρετισμού όταν θα βρούμε κάποιον στο δρόμο είναι κάτι που μάθαμε κάποτε και η αίσθηση της ντροπής θα μας «υποχρεώσει» να χαιρετίσουμε. Αυτό το παραδειγμα αφορά την θετική μορφή της ντροπής σαν μέσο κοινωνικής εκπαίδευσης, γιατί είναι γενικά σωστό και ευχάριστο να χαιρετούμε και να μας χαιρετούν.

Ας δούμε όμως και την αρνητική πλευρά της ντροπής, εκείνη τη μορφή της που μας εμποδίζει να βελτιωθούμε σαν άνθρωποι και να ικανοποιήσουμε βασικές ανάγκες μας όπως την σωματική και ψυχική μας υγεία. Θα ξεκινήσω με τη σωματική υγεία μιας και είναι μία έννοια λίγο πιο εύκολη να παρουσιαστεί. Ζούμε σε μία κοινωνία που προωθεί μοντέλα αδύνατων-ανορεξικών ανθρώπων ως πρότυπα ομορφιάς και επιτυχίας. Αυτό έχει μερικά αντίκτυπα στους ανθρώπους που δεν υπεισέρρχονται σε αυτή την κατηγορία: ντροπή για το σώμα τους η οποία με τη σειρά της είτε θα τους αποκλείσει από δραστηριότητες, είτε θα τους κάνει να κινηθούν στο άλλο ακρο της αντίδρασης. Θα τονίζω ότι η σωματική υγεία είναι ένα αγαθό το οποίο όλοι πρέπει να φροντίζουν ανεξαιρέτως και η παχυσαρκία δεν θα έπρεπε να είναι πηγή ντροπής αλλά κίνητρο για εξυγείανση. Πρακτικά όμως πως λειτουργεί η ντροπή γύρω από το σώμα μας: οι παχύσαρκοι άνθρωποι, οι οποίοι ντρέπονται για το σώμα τους θα είναι αυτοί οι οποίοι θα κάνουν και τα λιγότερα για την υγεία τους προκειμένου να ξεφύγουν από τα «αδιάκριτα» βλέμματα των άλλων ή για να αποδείξουν σε όλο τον κόσμο ότι «δεν έχω προβλημα με τον εαυτό μου» άρα δεν κάνω και κάτι για να αλλάξω την κατάσταση μου. Άνθρωποι που ενώ παραδείγματος χάρη θα έπρεπε να κολυμπούν για άθληση και για να απολαμβάνουν τις υπέροχες θάλασσές μας δεν πάνε στην παραλία γιατί θα νιώθουν τα βλέμματα όλων πάνω τους αν γδυθούν μπροστά σε κόσμο. Η κοινωνία όμως μοιάζει αμείλικτη στα μάτια τους και η ντροπή καθορίζει την υγεία τους.

Η αντίστοιχη λογική εφαρμόζεται και στον τομέα της ψυχικής υγείας. Η ντροπή του να παραδεχθείς ότι αδυνατείς να αντιμετωπίσεις μία κατάσταση μόνος σου, ότι υπάρχουν κάποιες καταστάσεις που υπερβαίνουν τις δυνάμεις σου, καθορίζει το κατά πόσο θα ζητήσεις και βοήθεια τη στιγμή που τη χρειάζεσαι. Δεν μπορώ να γνωρίζω τις ρίζες του φαινομένου, αλλά αυτό που βλέπω γύρω μου είναι ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων προσπαθουν να διατηρήσουν την εξωτερική είκόνα της ευαιξίας εις βάρος της εσωτερικής τους υγείας. Θα ντραπούν να σου πουν ότι έχουν πρόβλημα, θα ντραπούν να κλάψουν για κάτι που δεν ξέρουν πως να το αντιμετωπίσουν, θα ντραπούν για τους εαυτούς του γιατί πέσαν τόσο χαμηλά. Θα σκεφτούν ότι το να απευθυνθείς σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας είναι σημάδι τρέλας και όχι το ίδιο με το να απευθύνεσαι στον παθολόγο όταν έχεις κάποιο πρόβλημα υγείας. Δεν γίνεται όλοι – συμεπριλαμβάνω και τον εαυτό μου – να είμαστε πάντα καλά. Το φυσιολογικό δεν είναι η μόνιμη χαρα, η ζωή θέλει τα ψηλά και τα χαμηλά. Όταν όμως τα χαμηλά φτάσουν σε ένα σημείο που θεωρούμε ότι μας πνίγουν, είναι απαραίτητο να απευθυνθούμε σε κάποιον και να μην αφήσουμε την πατροπαράδοτη ντροπή να μας εμποδίσει στην αναζήτηση της νέας μας ισορροπίας. Θα δώσω και εδώ ένα παράδειγμα για να γίνω όσο πιο κατανοητός μπορώ. Ένας επιχειρηματίας που πάντα ήταν δυνατός και μπορούσε να αντιμετωπίσει όλες τις δυσκολίες της ζωής, χάνει ένα μέλος της οικογένειάς του. Μέσα στο πένθος του λοιπόν αδυνατεί να αντεπεξέλθει στις ανάγκες τις επιχείρησης και νιώθει ανίκανος να κάνει πράγματα που πριν του φαινόταν έυκολα. Για κάποιον που είχε πάντα τον έλεγχο, βρίσκεται τώρα σε μία κατάσταση που δεν γνωρίζει πως να αντιμετωπίσει και θα έπρεπε να ζητήσει τη βοήθεια κάποιου ειδικού. Όπως συμβαίνει όμως στις περισσότερες περιπτώσεις, ο άνθρωπος αυτός θα ντρέπεται για το αίσθημα αδυναμίας που νιώθει, θα γίνεται πιο εσωστρεφής και θα απομακρύνει και τους γύρω του για να μην τον δουν «ανήμπορο».

Οι πελάτες μου με ρωτούν: «Είμαι τρελός/ή;» και εγώ θυμώνω. Όχι μαζί τους, αλλά γιατί η ανατροφή μας, μας έχει γεμίσει με τόσες δυσλειτουρικές ντροπές και φοβίες που η υγεία μας εξαρτάται από το τι θα πει ο κόσμος και όχι από τις πραγματικές μας ανάγκες. Καιρός λοιπόν να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε λίγο περισσότερο τους εαυτούς μας, τουλάχιστον για αρχή. Στη συνέχεια, όσο καλύτερα θα είμαστε εμείς τόσα περισσότερα θα μπορούμε να προσφέρουμε και στους γύρω μας και ελπιζω να οδηγήσουμε την κοινωνία μας σε μία καινούργια κατάσταση ισορροπίας όπου η διατήρηση της υγείας μας, σωματικής και ψυχικής, θα είναι αδιαμφισβήτητη ανάγκη και όχι αιτία ντροπής.